هشتمین جلسه از مدرسه رمضانی شفا، با عنوان «درآمدی بر قوم پزشکی روایات طبی: کاربست انسان‌شناسی در مطالعه روایات طبی» برگزار شد.

هشتمین جلسه از دوره آموزشی «مدرسه رمضانی شفاء: گذری بر یافته‌های علمی الهیات سلامت»، با حضور دکتر یحیی میرحسینی و با عنوان «درآمدی بر قوم پزشکی روایات طبی: کاربست انسان‌شناسی در مطالعه روایات طبی»، در بستر اسکای‌روم، در تاریخ 1403/01/18 از ساعت 20 تا 21:30 برگزار گردید.

لازم به ذکر است مدرسه رمضانی شفا به همت هسته پژوهشی حکمت طبیعی موسسه مطالعات تاریخ پزشکی، طب ایرانی و مکمل دانشگاه علوم پزشکی ایران با همکاری اندیشکده حکمت طبیعی و الهیات سلامت، فرهنگستان علوم پزشکی ایران، دفتر طب ایرانی و مکمل وزارت بهداشت، انجمن علمی دانشجویی الهیات دانشگاه امام صادق (ع) و انجمن علمی علوم قرآن و حدیث دانشگاه تهران برای اولین بار در کشور برگزار شد.

در ابتدای این نشست، دکتر یحیی میرحسینی از مفهوم نقد متن آغاز کردند و آن را دارای دو دسته درونی (برداشت مخاطب) و برونی (اعتبار متن) برشمردند. سپس ایشان به اهمیت مطالعات میان‌رشته‌ای برای فهم و نقد متون روائی اشاره کردند و گفتند: علمی که در اینجا قصد داریم از آن برای نقد و فهم روایات استفاده کنیم، انسان‌شناسی است؛ یعنی بررسی تحلیلی ابعاد زیستی و فرهنگی انسان. این علم به آفرینش انسان یا معاد او نمی‌پردازد و مختص به یک دین نمی‌باشد. علم انسان‌شناسی فوق‌الذکر شاخه‌های مختلفی دارد که در این نشست به شاخه قوم پزشکی (فرهنگ پزشکی) پرداخته خواهد شد؛ یعنی مطالعه باورهای انسانی درباره سلامت و بیماری. این شاخه انسان‌شناسی نیز به دو دسته فرهنگی و زیستی تقسیم می‌گردد.

پس از این مقدمه، عضو هیئت علمی دانشگاه میبد، مثالی از کاربست مطالعه انسان‌شناسی در شاخه قوم پزشکی زیستی برای فهم روایتی با عبارت «کان یوّرث الخنثی» آوردند. به گفته ایشان، مقصود از خنثی، کسی است که تشخیص مرد یا زن بودن او ممکن نیست. در ادامه روایت، به شمارش تعداد دنده‌های سینه او برای حل مشکل تقسیم ارث در آن روایت اشاره می‌شود. این سخن در حقیقت به سبب باور سامی‌ها به کمتر بودن دندانه‌های مرد از زن به علت خلقت حواء از آدم (ع)، ارائه شده است. به طور مشابه، روایت دیگری گوید: زنی نزد شریح قاضی می‌آید و ادعا می‌کند دیگر نمی‌تواند زن باشد و احساس می‌کند مرد باشد! در ادامه، امیرالمؤمنین (ع) برای رفع این مشکل، به شمارش تعداد دنده‌های آن مدعی توصیه می‌گردد. برخلاف این گونه روایات، علم پزشکی نوین به برابری تعداد دنده‌های زن و مرد حکم می‌نماید.

دکتر میرحسینی در ادامه به دسته‌ای از انسان‌شناسی قوم پزشکی با وصف میدانی اشاره نمودند و گفتند: برخی از انسان‌شناسان با حضور در میان جمعیت‌های بشری، به بررسی باورهای ایشان درباره سلامت و بیماری یا درمان آن پرداخته‌اند. افزون بر این دسته از انسان‌شناسی فرهنگی، حیطه‌های گوناگونی را می‌توان از این علم برای فهم روایات طبی به کار بست. برای مثال، روایات نبوی که درباره «وسعت بیت» (عبارت: یسعک بیتک / سعة المسکن / یوسّع علیک) وارد شده، برای برخی از معاصران این شبهه را ایجاد نموده است که توصیه نبی اکرم (ص) با نهی از تجمل‌گرایی در تعارض می‌باشد. از این رو، مترجمان این روایات بسی کوشیده‌اند تا آن را توجیه نمایند و میان دو گروه احادیث -نهی از تجمل و توصیه به تهیه خانه بزرگ- جمع کنند.

سخنران محترم پس از این به علم انسان‌شناسی به مثابه راهکاری برای فهم درست روایات مزبور اشاره داشته و گفتند: امروزه خانواده‌های تازه‌تأسیس به مسکنی جدید رو می‌آورند و برخلاف گذشته، نزد خانواده‌های همسر یا شوهر خود نمی‌ماندند. حال آنکه در دوره صدور آن روایات، افراد پس از ازدواج، همچنان با خانواده‌های سابق خود می‌زیستند. لذا طبیعی بود که فرد می‌باید خانه‌ای تهیه می‌کرد تا بتواند گنجایش عروس‌ها یا دامادهای آینده را هم داشته باشد.

به عنوان نمونه‌ای دیگر، دکتر میرحسینی به روایاتی اشاره داشتند که ولیمه را بدترین طعام معرفی می‌کند. ایشان سبب صدور چنین روایتی را با نگاه انسان‌شناختی بدین نحو دانستند که عرب‌ها می‌کوشیدند با دادن ولیمه، دیگران را مدیون خود سازند و از این رو بوده که از اطعام آن نهی شده است. به علاوه، در روایاتی که به خواب قیلولة توصیه شده است، فهم آن‌ها به شناخت الگوی خواب و بیداری عرب نیاز دارد. بنابراین، عرب مسلمان صدر اسلام که پس از غروب آفتاب می‌خوابیده و بین‌الطلوعین را بیدار بوده، خواب حوالی ظهر داغ را بسیار دلچسب و مفید به حساب می‌آورد است.

دانشیار دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه میبد سپس به باورهای پیدایش بیماری نزد گذشتگان اشاره داشتند و آن‌ها در دسته‌هایی چون: جادوگری، نقض محرمات، فقدان روح، حلول ارواح شرور و اشیاء بیماری‌زا دانستند. ایشان آنگاه به پندار کرم دندان پرداختند و آن را برگرفته از اسطوره‌های اقوام کهن عنوان نمودند که در شماری از روایات طبی (دودة تکون فی الفم) نیز بدان اشاره آمده است. یا نمونه دیگر، شفابخشی آب باران در ماه نیسان (اواخر فروردین تا اواسط اردیبهشت) است که در روایاتی به آن توصیه می‌شود. یا اموری چون دعادرمانی یا درمان با داغ گذاشتن که در روایات طبی مشاهده می‌گردد، روش‌های درمانی شایع نزد عرب جاهلی و صدر اسلام بوده است و با کاربست دانش قوم پزشکی فرهنگی در متون حدیثی می‌تواند به درستی فهم شود. این نشست با معرفی شماری از منابع مرتبط با موضوع به پایان رسید.