نهمین جلسه از مدرسه رمضانی شفا، با عنوان « توارد احادیث موضوعه و مشهورات روائی؛ با تأکید بر روایات طبی» برگزار شد.

نهمین جلسه از دوره آموزشی «مدرسه رمضانی شفاء: گذری بر یافته‌های علمی الهیات سلامت» با حضور دکتر مرتضی سلمان‌نژاد و با عنوان «توارد احادیث موضوعه و مشهورات روائی؛ با تأکید بر روایات طبی»، در بستر اسکای‌روم، در تاریخ 1403/01/22 از ساعت 20 تا 21:30 برگزار گردید.

لازم به ذکر است مدرسه رمضانی شفا به همت هسته پژوهشی حکمت طبیعی موسسه مطالعات تاریخ پزشکی، طب ایرانی و مکمل دانشگاه علوم پزشکی ایران با همکاری اندیشکده حکمت طبیعی و الهیات سلامت، فرهنگستان علوم پزشکی ایران، دفتر طب ایرانی و مکمل وزارت بهداشت، انجمن علمی دانشجویی الهیات دانشگاه امام صادق (ع) و انجمن علمی علوم قرآن و حدیث دانشگاه تهران برای اولین بار در کشور برگزار شد.

در ابتدای این نشست، دکتر مرتضی سلمان‌نژاد ضمن تشکر از حضور قابل‌توجه علاقه‌مندان در این دوره آموزشی در ماه مبارک رمضان، به برنامه‌های اندیشکده حکمت طبیعی و الهیات سلامت برای برگزاری مدارس فصلی در طول سال جاری و همچنین تدوین تعدادی از منابع مکتوب با همکاری نهادهای علمی مرتبط اشاره نمود. ایشان سپس با تأکید بر مشارکت گروهی از غیر متخصصان در زمینه الهیات در دوره نام‌برده، ابراز امیدواری کردند این دوره بتواند زمینه آشنایی با مباحث نظری الهیات سلامت را فراهم نماید و انگیزه برای تألیف در این حوزه را برای شرکت‌کنندگان ایجاد کند.

پس از این، عضو اندیشکده حکمت طبیعی و الهیات سلامت به موضوع جلسه بازگشتند و به تعریف حدیث موضوع پرداختند. ایشان گفتند: حدیث موضوع (جعلی) را بدترین نوع حدیث می‌دانند که دسته‌ای از روایات ضعیف است. اما حدیث مشهور می‌تواند صحیح یا غیر صحیح باشد؛ چه اصل داشته باشد و چه نداشته باشد؛ در هر حال، حدیث مشهور آن است که میان مردم یا عالمان رواج پیدا کرده و شهرت یافته است. در هر صورت، نسبت احادیث موضوعه و مشهوره به شکل عموم و خصوص من وجه است؛ یعنی برخی احادیث مشهور، موضوع (جعلی) هستند و برخی احادیث موضوع، مشهور هستند و برخی با یکدیگر یکسان نیستند. لیکن تأکید این نشست بر روایاتی خواهد بود که مشترک میان موضوع (جعلی) و مشهور باشد.

در ادامه، عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق (ع) بار دیگر به احادیث مشهور پرداخته و گفتند: زرکشی را می‌توان نقطه عطفی در تألیف ژانر کتب احادیث مشهور برشمرد. وی کتابی با نام اللئالی المنثورة فی الأحادیث المشهورة را به رشته تحریر درآورده و روایاتی را جمع نموده که برخی به برچسب (لا أصل لها) نامبردار شده است. او این روایات را موضوعات (جعلیات) نام نداده، بلکه میان حدیث موضوع و مشهور به تفکیک قائل شده است تا جانب احتیاط را رعایت کرده باشد. همو به روایاتی اشاره دارد که میان عامه مردم رواج یافته ولی اصلی در شریعت برای آن پیدا نمی‌شود؛ حتی برخی فقهاء نیز معرفت درستی از این دسته روایات مشهوره ندارند.

دکتر سلمان‌نژاد سپس به بحث از ریشه‌های پدیده روایات مشهور توجه نموده و افزودند: اوج گرفتن جریان وعظ‌گرایی و کاهش سخت‌گیری‌ها نسبت به ضبط احادیث، افزایش سخنان کوتاه مشهور به مثابه حدیث نزد فقهای مسلمان، حمله مغول به جهان اسلام و آسیب جدی به اسناد روایات و همچنین پررنگ شدن محافل صوفیه و غلات که اعتباربخشی روایی متفاوتی داشتند، از عوامل رخداد پدیده یادشده است. برای نمونه، وعظ‌گرایان با تمسک به این پندار که احادیث همگی در منابعی به طور دقیق ثبت و ضبط شده و نیازی به سخت‌گیری در ذکر اسناد نبوده، بلکه تجرید آن از اسناد آسیبی پدید نخواهد آورد، سبب ترویج احادیث مشهور بی‌سند گشتند. این امر از محافل اهل سنت به شیعه نیز سرایت کرد و در حوزه‌هایی از قبیل اخلاق و فقه بیش از دیگر حوزه‌ها گسترش یافت. در نتیجه، حدیث‌انگاری در جهان اسلام شیوع پیدا کرد.

مدیرکل اداره همکاری‌های علمی دانشگاه امام صادق (ع) در بخشی دیگر از سخنرانی خود گفتند: نتیجه رواج احادیث مشهور و بی‌اصل آن بود که موجی از نگرانی برای متخصصان حدیث‌پژوهی شکل بگیرد و ایشان دست به تدوین ژانر کتب مشهورات روایی بزنند. برای مثال، کتاب المقاصد الحسنة فی الأحادیث المشتهرة على الألسنة از سخاوی، نمونه‌ای است که روایات شایع میان عامه مردم را گرد آورده و به بررسی آن‌ها پرداخته است. همچنین، آثار متعدد دیگری در این ژانر تألیف شده است که نشان از تلاش صاحبان آن‌ها برای جمع احادیث مشهور و تبیین امکان وجود اصلی برای آن‌ها دارد.

در پایان این نشست، دکتر مرتضی سلمان‌نژاد به ارائه آماری از احادیث مشهور بی‌اصل در ژانر کتب روایات مشهور پرداخته و گفتند: در برخی از این تألیفات، باب خاصی به طب اختصاص یافته و هر مؤلف شماری از احادیث طبی مشهور را گرد آورده که اصلی ندارد و تنها میان مردم رواج پیدا کرده است. جالب آنکه اغلب این مؤلفان برخاسته از فضای مغرب اسلامی و همچنین مذهب شافعی هستند که محل تأمل است و نیاز به بررسی بیشتر دارد. در ضمن، دسته قابل‌توجهی از این احادیث طبی از راویان اهل غلو صادر شده و اغلب هیچ سندی ندارد. بنابراین، آمار بسیار بالای احادیث بی‌سند در میان روایات طبی نیازمند پژوهش‌های مستقلی است که در این نشست نمی‌گنجد و در زمانی دیگر به آن پرداخته خواهد شد.

دوره آموزشی «مدرسه رمضانی شفاء: گذری بر یافته‌های علمی الهیات سلامت» با ارائه گزارشی از سوی دکتر حامد آرضائی، عضو هیئت علمی گروه تاریخ پزشکی دانشگاه علوم پزشکی ایران و مسوول هسته پژوهشی حکمت طبیعی، درباره شکل‌گیری و فعالیت‌های این نهاد علمی از آغاز تاکنون و همچنین خلاصه‌ای از آنچه در دوره حاضر در اختیار علاقه‌مندان قرار گرفته است، به پایان رسید و از شرکت‌کنندگان دعوت گردید تا با همکاری با اندیشکده یادشده به فعالیت‌های علمی و پژوهشی در زمینه الهیات سلامت بپردازند.