دومین جلسه از مدرسه رمضانی شفا، با عنوان «چشم‌زخم: انگاره‌ای قرآنی یا برساختی فرهنگی» برگزار شد.

دومین جلسه از دوره آموزشی «مدرسه رمضانی شفاء: گذری بر یافته‌های علمی الهیات سلامت»، با حضور دکتر اسماعیل اثباتی و با عنوان «چشم‌زخم: انگاره‌ای قرآنی یا برساختی فرهنگی»، در بستر اسکای‌روم، در تاریخ 1402/12/26 از ساعت 20 تا 21 برگزار گردید.

لازم به ذکر است مدرسه رمضانی شفا به همت هسته پژوهشی حکمت طبیعی موسسه مطالعات تاریخ پزشکی، طب ایرانی و مکمل دانشگاه علوم پزشکی ایران با همکاری اندیشکده حکمت طبیعی و الهیات سلامت، فرهنگستان علوم پزشکی ایران، دفتر طب ایرانی و مکمل وزارت بهداشت، انجمن علمی دانشجویی الهیات دانشگاه امام صادق (ع) و انجمن علمی علوم قرآن و حدیث دانشگاه تهران برای اولین بار در کشور برگزار شد.

در آغاز جلسه، دکتر اسماعیل اثباتی به باور دیرینه به اثر چشم بر روی اشیاء و جانوران پرداخته و دیدگاه‌هایی را در این خصوص نام بردند. دیدگاه اول آن است که چشم‌زخم را دارای جنبه دینی می‌بیند؛ مانند روایات «العین حق». دیدگاه دوم آن را اساساً باوری خرافی می‌داند که میان مؤمنان منتشر گشته است. دیدگاه سوم اما آن را فراعلمی دانسته و روشی برای توجیه پدیده‌ها در عصور متقدم عنوان می‌کند. با این حال، منشأ این باور مورد اختلاف بوده و تأثیرپذیری از جامعه عرب جاهلی یا یهودیان مورد ادعاء می‌باشد.

پس از طرح این موضوع، عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی به موضع‌گیری قرآن کریم در قبال این مسئله پرداخته و گفتند: چهار دسته از آیات قرآن کریم را مرتبط با چشم‌زخم می‌دانند؛ دسته اول درباره ورود فرزندان حضرت یعقوب (ع) به مصر است که ایشان را از وروددسته‌جمعی منع می‌نماید. برخی علت این توصیه را پرهیز از چشم‌زخم دانسته، اما گویا این پندار به سبب باورهای عرب در آن زمان پدید آمده است. دسته دوم، آیات اخیر سوره قلم هست. شأن نزول این آیات در تفاسیر شیعه به ماجرای غدیر مرتبط می‌گردد، ولی با مکی بودن این سوره نمی‌سازد. لیکن شأن نزول این آیات در تفاسیر سنی به چشم زدن پیامبر (ص) توسط مشرکین مربوط می‌گردد؛ گرچه بر روایت آن اشکال بسیار است.

برخلاف سخنانی که درباره شأن نزول این آیات گفته شده است، دکتر اثباتی بر این مهم تأکید کردند که مفسران به نوعی چشم‌زخم را پذیرفته و دلیلی بر رد آن نیاورده‌اند؛ هرچند روایتی از معصومین (ع) در تأیید این باور نیاورده‌اند. اشکال دیگری که بر برداشت رایج می‌شود آن است که تعبیر به چشم‌زخم نزد عرب همواره با واژه «عین» همراه است و با عبارت قرآنی کاربرد ندارد. بنابراین، حتی با فرض ارتباط آیات فوق‌الذکر با چشم‌زخم، اثر آن در دفع چشم‌زخم به روایات معتبر مستند نمی‌گردد.

در ادامه، دکتر اسماعیل اثباتی به سومین دسته از آیات پرداختند و گفتند: حسب آنچه در تاریخ آمده، آیه «لقدۡ نصرکم ٱللّه فی مواطن کثیرةٖ ویوۡم حنیۡنٍ إذۡ أعۡجبتۡکمۡ کثۡرتکمۡ فلمۡ تغۡن عنکمۡ شیۡـٔٗا ...»، مطابق قولی ضعیفی، مربوط به چشم زدن لشکر اسلام می‌شود. ولی این تنها برداشت برخی مفسرین هست و قول قوی‌تر آن را به علت عجب و غرور مسلمانان برشمرده است. اما چهارمین دسته هم آیات پایانی سوره فلق است: «ومن شرّ ٱلنّفّٰثٰت فی ٱلۡعقد * ومن شرّ حاسدٍ إذا حسد...» که آن نیز با روایتی ضعیف و بی‌سند به چشم‌زخم ارتباط پیدا می‌کند. لذا دلالت این آیه نیز به چشم‌زخم اثبات نمی‌گردد.

در پایان این گفتار،  سخنران محترم چنین نتیجه گرفتند که موضوع چشم‌زخم نمی‌تواند مبنای قرآنی داشته باشد و حتی در روایات معتبر نیز به میزان اثر آن اشاره نمی‌شود؛ حتی گاه در پاره‌ای از روایات به مواردی برمی‌خوریم که نمی‌تواند منتسب به ائمه اطهار (ع) باشد و از ایشان به دور است. بنابراین، اعتقاد به چشم‌زخم شاید نتواند به کمک آیات و روایات به اثبات برسد؛ اگرچه استفاده از آیات هم -به عنوان یک عمل مبتنی بر خبر واحد- برای دفع چشم‌زخم نمی‌تواند الزاماً نادرست باشد.