اولین و دومین جلسه از سلسله نشست های «درآمدی بر تاریخ علوم در تمدن اسلامی» برگزار شد.

به همت هسته پژوهشی حکمت طبیعی و گروه تاریخ پزشکی دانشگاه علوم پزشکی ایران و اندیشکده حکمت طبیعی و الهیات سلامت دانشگاه امام صادق (ع)، اولین و دومین جلسه از سلسله نشست های «درآمدی بر تاریخ علوم در تمدن اسلامی»، با حضور دکتر حنیف قلندری و با عنوان «آشنایی با دانش هیئت»، در دانشکده طب ایرانی دانشگاه علوم پزشکی ایران، در تاریخ‌های 22 و 29/02/1403 از ساعت 10 تا 12 برگزار گردید.

در ابتدای این نشست، دکتر حامد آرضائی، مسوول هسته پژوهشی حکمت طبیعی و عضو هیئت علمی گروه تاریخ پزشکی، ضمن خوش‌آمد‌گویی به اساتید و دانشجویان حاضر در جلسه، از اهمیت دانش‌های مختلف دوران اسلامی و نقش آن‌ها در فهم متون علمی سخن گفتند. سپس دکتر قلندری با گله از وضعیت رشته تاریخ علم در وزارتخانه‌های علوم و بهداشت، ابراز امیدواری نمودند که برگزاری چنین کارگاه‌هایی بتواند بین رشته‌های تاریخ علوم پزشکی و تاریخ علم پیوند برقرار سازد و باعث هم‌افزایی این دو گردد. در ادامه، دکتر حنیف قلندری، دانش آموخته دکتری تاریخ علم، با اشاره به جایگاه علم نجوم و هیئت این نکته را خاطر نشان کردند که این علم همواره در طول تاریخ دارای طرفداران و منتقدانی بوده و بیشتر انتقادات به وجهی از این علم توجه داشته که به بررسی تاثیر اجرام آسمانی بر امور زمینی می پرداخته است. به گفته ایشان، طرفداران این علم هم بیشتر به همین جنبه پرداخته اند؛ به عبارتی، دانشمندانی که موافق پرداختن به علم نجوم و هیئت بوده‌اند، بیان داشته‌اند که این علم به علت شرافتش باید مورد بررسی قرار گیرد؛ چه به موجودات سماوی که دارای شرافت هستند می‌پردازد و تاثیر آن‌ها بر عملکرد موجودات زمینی را می‌سنجد. عضو هیئت علمی پژوهشکده تاریخ علم دانشگاه تهران همچنین به نقش دانش هیئت در علوم مختلف در گذشته پرداختند و بیان داشتند: این دانش بر علومی مثل پزشکی، کیمیا، فلاحت و جانورشناسی مؤثر بوده است؛ برای مثال، نظر یک منجم در مورد زمان مصرف دارو یا زمان مناسب صید و... دارای اهمیت بوده است. البته در مورد علم نجوم قبل از دوره اسلامی گفتنی است که ترکیبی از منابع ریاضی و نجوم -مثل آثار بطلمیوس، اقلیدس و هیپارخوس- در بین یونانیان مورد استفاده قرار می‌گرفته است. نیز در قرن پنجم میلادی نوعی از نجوم ریاضی در هند گسترش پیدا می‌کند که می‌توانند با استفاده از ریاضیات پیشرفته‌تری که دارند، مدل‌های نجومی یونانی را بهتر شرح دهند و از لحاظ ریاضی توجیه کنند. به گفته دکتر قلندری، بطلمیوس در تکمیل رصدهایی که هیپارخوس انجام داده بود، بیانات او را تایید کرد و بیان داشت که ستارگان در هر صد سال یک درجه به غرب حرکت می‌کنند. زمانی که این اطلاعات به اولین منجمان مسلمان -که متعلق به دوره مأمون بودند- رسید، ریاضی‌دان‌های بزرگی مانند خوارزمی، بنوموسی، حبش حاسب، خالد بن عبدالملک مرورودی، یحیی بن ابی‌منصور با رصد آسمان متوجه تناقضات در آرای بطلمیوس و هیپارخوس شدند. بعد‌ها در قرن چهارم، منجمی به نام عبدالرحمان صوفی با رصد‌های دقیقی که انجام داد، متوجه شد که مقدار واقعی کمتر است و این تغییر یک درجه‌ای را هر 60 سال اعلام کرد. ما حل این تناقضات را در مسائل نجومی که با رصد به دست می‌آید، «تدقیق رصد» می‌نامیم.

سخنران این نشست سپس درباره نجوم در تمدن اسلامی افزودند: مسلمانان با زیر سؤال بردن مدل‌های بطلمیوسی، مدل‌های جدیدی را در علم نجوم مطرح کردند که ما امروزه به آن مدل‌های غیر بطلمیوسی می‌گوییم. لذا دستاوردهای مسلمانان در دو حوزه تدقیق رصد و اصلاح مدل‌های کیهانی اتفاق افتاد. بررسی دستاورد اول را می‌توان در زیج‌ها دنبال کرد و دومی نیز در علم هیئت بررسی می‌شود. مسلمانان در نام‌گذاری کتاب‌های خود به دلیل شبیه بودن موضوع بحث به آنچه که بطلمیوس در کتاب خود آورده بود، نام کتاب‌های خود در این حوزه را مجسطی می‌گذاشتند.

دکتر قلندری در ادامه به جایگاه علم نجوم در طبقه‌بندی علوم پرداختند و گفتند: نجوم در ذیل علوم ریاضی تقسیم‌بندی می‌شود؛ به طوری که از دوشاخه علم ریاضی -یعنی حساب و هندسه- نجوم به زیرشاخه هندسه تعلق دارد. البته قسمتی از نجوم هم به نام «ترکیب الافلاک» شناخته می‌شود که در مورد ترتیب اجرام آسمانی و نسبت آن‌ها با یکدیگر و شیوه حرکت آن‌ها صحبت می‌کند و در دوره اسلامی به عنوان یک سبک نگارشی خاص از نجوم جدا شده است و به عنوان هیئت خوانده می‌شود. این استاد دانشگاه در پایان به تشریح مدل‌های مختلف کیهانی پرداختند و با توضیح اقالیم زمینی و ویژگی‌های آن‌ها، تأثیر علم نجوم در پزشکی را با جزئیات بیشتری توضیح دادند.