هفتمین جلسه از مدرسه رمضانی شفا، با عنوان « پدیده تصحیف در روایات طبی » برگزار شد.

هفتمین جلسه از دوره آموزشی «مدرسه رمضانی شفاء: گذری بر یافته‌های علمی الهیات سلامت»، با حضور با حضور دکتر حامد آرضائی و با عنوان «پدیده تصحیف در روایات طبی»، در بستر اسکای‌روم، در تاریخ 1403/01/16 از ساعت 20 تا 21:30 برگزار گردید.

لازم به ذکر است مدرسه رمضانی شفا به همت هسته پژوهشی حکمت طبیعی موسسه مطالعات تاریخ پزشکی، طب ایرانی و مکمل دانشگاه علوم پزشکی ایران با همکاری اندیشکده حکمت طبیعی و الهیات سلامت، فرهنگستان علوم پزشکی ایران، دفتر طب ایرانی و مکمل وزارت بهداشت، انجمن علمی دانشجویی الهیات دانشگاه امام صادق (ع) و انجمن علمی علوم قرآن و حدیث دانشگاه تهران برای اولین بار در کشور برگزار شد.

در ابتدای این نشست، دکتر حامد آرضائی، عضو هیئت علمی گروه تاریخ پزشکی دانشگاه علوم پزشکی ایران و مسوول هسته ی پژوهشی حکمت طبیعی، به مفهوم« تصحیف» اشاره داشتند و آن را اصطلاحی شناخته‌شده در مطالعات حدیثی و زبان‌شناختی برشمردند. به گفته ایشان، تصحیف به خطای در صحیفه معنا می‌گردد و در کنار دو واژه دیگر -یعنی تحریف و لحن- قرار می‌گیرد. واژه تصحیف حتی در زبان عربی کهن به کار می‌رفته و کاربردهای مختلفی برای آن در طول تاریخ ذکر شده که نمونه آن تفاوت‌های خوانشی در تشکیل (حرکات) کلمات و  شمار دندانه‌های حروف آن‌هاست. بنابراین، تصحیف به خطای حروف و حرکات -که گاه لحن نام می‌گیرد- گفته می‌شود. علاوه بر این، تصحیف عمدتا در کلماتی با حروف متشابه رخ می‌دهد ولی اگر به تغییر معنا بیانجامد، تحریف نامیده خواهد شد.

پس از بیان تعریف‌های گوناگون از تصحیف و اشاره‌ای به تفاوت‌های آن با تحریف و لحن در نظر عالمان مسلمان، دکتر آرضائی به تقیسم تصحیف به لفظی و شفاهی پرداختند و آن را مرتبط با جدال پژوهشگران درباره نقل شفاهی یا مکتوب احادیث دانستند. ایشان افزودند: با توجه به اموری چون عدم کتابت اعراب، عدم نقطه‌گذاری برخی متون، خطای چشم ناسخان، سطح علمی پایین شماری از نسخه‌نگاران و غیره، تصحیف در روایات رخ داده است. لذا عوامل تصحیف می‌تواند سهوی -از سوی خواننده (راوی) یا نویسنده- یا عمدی پدید آید. درباره این موضوع، کتب فراوانی تألیف شده و آسیب‌های آن را در موارد بسیاری تبیین نموده است.

عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران در ادامه به اثر خط و نحوه کتابت ناسخ در رخداد تصحیف اشاره نموده و نمونه‌ای را آوردند که کاتب به صورت دلخواه نگارش کلمات را از شیوه معیار تغییر داده و آن را مثالی برای پدیده تصحیف در متونی که به درستی مقابله (معارضه) نشده دانستند. نمونه‌ای که سپس ایشان از احادیث طبی آوردند، استفاده از زهر مار سیاه توسط طبیبی مسیحی به عنوان درمان بسیاری از بیماری‌ها بود؛ چرا که او حدیث مشهور «الحبة السوداء شفاء من کل داء (سیاه‌دانه هر بیماری را شفاء می‌بخشد)» را به صورت «الحیة السوداء (مار سیاه)» خوانده بوده است!

سپس عضو فرهنگستان علوم پزشکی به چند نمونه دیگر از تصحیف در متون طبی پرداختند که برخی از این موارد در روایات نیز مشهود است. ایشان گفتند: در روایتی که توصیه به خوردن قطا (نوعی پرنده) بوده، برخی آن را قطًّا (گربه‌ای) خوانده و آنگاه خوردنش را عجیب شمرده‌اند! یا در حدیثی که درباره جوشاندن عصاره خرما آمده، واژه «نخلة» به «حبلة» تصحیف شده و معنا را تغییر داده است. نیز، عبارت مشهور «علام تعذّبن أولادکن بالدغر» در برخی نسخ به شکل «بالذعر/بالغمز» آمده، حال آنکه نسخه درست آن «بالعذرة (نوعی بیماری)» است. همین روایت به صورت‌های دیگری هم نقل شده که بررسی‌ها نشان می‌دهد نسخه اخیر صحیح‌تر باشد.

در پایان این نشست، سخنران محترم به مورد دیگری از تصحیف در روایات طبی اشاره داشتند و گفتند: در حدیثی آمده است: «إن خیر ما تداویتم به لدود» که در برخی نسخ به صورت «ذرور» دیده می‌شود. نمونه دیگر، حدیث «احتجم فی المسجد» منسوب به رسول خدا (ص) است که در نسخه‌هایی دیگر به شکل «احتجر [حجره اختیار کردن]» مشهود می‌باشد. یا کاربرد «عقار/عقارجات (نوعی شراب)» در حدیثی منسوب به معصومین (ع) محل تردید است و به نظر می‌رسد تصحیف از «فشفارجات/بیشارجات (نوعی پیش‌غذا، برگرفته از پیش‌پاره در زبان پارسی)» باشد. همچنین، روایتی که محل حدوث طاعون در بدن را «أربیة» و در نسخه‌ای «أرنبة» اعلام می‌نماید، نمونه‌ای از تصحیف هست که طبیبان را به مطالعه هر دو بخش نام‌برده از بدن بیماران واداشته و مشاهده تجربی را روشی برای ترجیح یکی به نفع دیگری قرار داده است.