کتاب «علم و دین در مصر مملوکی: ابن‎‌نفیس و کشف گردش خون ریوی»  (Science and Religion in Mamluk Egypt: Ibn al-Nafis and the Pulmonary Transit of Blood)  اثر ارزشمند دکتر نهیان فانسی، استاد مطالعات تاریخ پزشکی در دانشگاه اکستر، در سال ۲۰15 توسط انتشارات راتلج (Routledge) در 200 صفحه به زبان انگلیسی منتشر شده است. این اثر پژوهشی عمیق و تحلیلی درباره ابن‎‌نفیس قرشی و نظریه پیشگامانه او در زمینه گردش خون ریوی است که با رویکردی میان‌رشته‌ای، تعامل علم و دین در عصر مملوکی را بررسی می‌کند.

محتوا و ساختار اثر

کتاب در پنج فصل اصلی سازمان‌دهی شده است. در فصل نخست، نویسنده به معرفی زندگی و زمانه ابن‎‌نفیس (۶۰۷-۶۸۷ ه.ق) می‌پردازد و بستر تاریخی، سیاسی و اجتماعی مصر در دوره مملوکی را ترسیم می‌کند. فصل دوم به بررسی آثار و نوشته‌های ابن‎‌نفیس اختصاص یافته و به‌ویژه بر «شرح تشریح قانون» به‌عنوان مهم‌ترین اثر او در زمینه تشریح و فیزیولوژی متمرکز است.

فصل سوم، قلب اصلی کتاب، به تحلیل دقیق نظریه گردش خون ریوی ابن‎‌نفیس می‌پردازد. فانسی در این بخش با استناد به متن اصلی «شرح تشریح قانون»، نشان می‌دهد چگونه ابن‎‌نفیس با نقد آرای جالینوس، مسیر حرکت خون از بطن راست قلب به ریه‌ها و بازگشت آن به بطن چپ را کشف کرد. این کشف که سه قرن پیش از میگل سرِوتوس و ویلیام هاروی صورت گرفت، انقلابی در دانش پزشکی به شمار می‌آید.

فصل چهارم با عنوان «علم و دین در اندیشه ابن‎‌نفیس» به بررسی عمیق رابطه میان دانش پزشکی و باورهای دینی در نگرش این دانشمند مسلمان می‌پردازد. فانسی در این فصل با تحلیل آثار فقهی و پزشکی ابن‎‌نفیس، نشان می‌دهد چگونه او توانست نظامی معرفت‌شناختی پدید آورد که در آن، مشاهده تجربی و استدلال عقلی با آموزه‌های دینی در تعارض قرار نمی‌گیرند. نویسنده همچنین به نقش نهادهای آموزشی و درمانی مصر مملوکی، مانند بیمارستان منصوری که ابن‎‌نفیس در آن طبابت می‌کرد، در پیشبرد علم پزشکی می‌پردازد.

فصل پنجم با عنوان «میراث ابن‎‌نفیس در شرق و غرب» به بررسی تأثیر نظریات او بر پزشکی پس از خود اختصاص دارد. فانسی در این فصل مسیر انتقال دانش پزشکی از جهان اسلام به اروپا را ردیابی می‌کند و نشان می‌دهد چگونه آثار ابن‎‌نفیس از طریق ترجمه‌های لاتین به اروپا راه یافت و بر اندیشه پزشکان رنسانس تأثیر گذاشت. همچنین، او به دلایل تأخیر در شناخت جایگاه واقعی ابن‎‌نفیس در تاریخ پزشکی جهان می‌پردازد و تلاش‌های معاصر برای بازشناسی این میراث علمی را تحلیل می‌کند.

روش‌شناسی و ویژگی‌های برجسته

یکی از نقاط قوت برجسته این اثر، روش‌شناسی دقیق و چندوجهی آن در بررسی متون پزشکی و تاریخی است. فانسی با ترکیبی از روش‌های تحلیل متن، مطالعات تطبیقی و رویکرد زمینه‌گرا(contextual approach)، به بازسازی فضای فکری و علمی عصر ابن‎‌نفیس می‌پردازد. او در این پژوهش از منابع دست اول عربی، نسخه‌های خطی کمتر شناخته‌شده و اسناد تاریخی بهره می‌گیرد و با نگاهی انتقادی، روایت‌های سنتی درباره تاریخ پزشکی را به چالش می‌کشد.

نویسنده همچنین با بهره‌گیری از روش‌های نوین تاریخ‌نگاری علم، از جمله رویکرد اجتماعی-فرهنگی به تاریخ علم (socio-cultural approach)، نشان می‌دهد چگونه عوامل نهادی، سیاسی و فرهنگی بر تولید و گسترش دانش پزشکی در جهان اسلام تأثیر گذاشته‌اند. این روش‌شناسی چندلایه به فانسی امکان داده است تصویری جامع و دقیق از دستاوردهای علمی ابن‎‌نفیس ارائه دهد.

جایگاه ابن‎‌نفیس در تاریخ تمدن

فانسی در این کتاب، ابن‎‌نفیس را به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین چهره‌های علمی تمدن اسلامی معرفی می‌کند که سهمی انکارناپذیر در پیشرفت دانش پزشکی داشته است. کشف گردش خون ریوی توسط او، نه‌تنها نقطه عطفی در تاریخ پزشکی اسلامی، بلکه گامی بنیادین در تکامل دانش فیزیولوژی انسان به‌شمار می‌آید. نویسنده با استناد به شواهد تاریخی نشان می‌دهد که ابن‎‌نفیس این کشف را بر پایه استدلال منطقی و بدون تشریح مستقیم انسان (که در آن زمان با محدودیت‌های شرعی روبرو بود) انجام داده است.

از نکات جالب توجهی که فانسی در این کتاب بدان می‌پردازد، نوآوری‌های روش‌شناختی ابن‎‌نفیس است. او نشان می‌دهد چگونه ابن‎‌نفیس با ترکیب روش‌های مشاهده‌ای، استدلالی و انتقادی، توانست از چارچوب سنتی پزشکی جالینوسی فراتر رود و نظریه‌ای نو ارائه دهد که پایه‌های علم فیزیولوژی مدرن را شکل داد.

سخن پایانی

کتاب «علم و دین در مصر مملوکی» اثری ارزشمند در حوزه تاریخ پزشکی اسلامی است که با رویکردی علمی و روشمند، جایگاه ابن‎‌نفیس را در تاریخ پزشکی جهان بازتعریف می‌کند. فانسی با این پژوهش دقیق و مستند، کوشش می‌کند نشان ‌دهد که دستاوردهای علمی جهان اسلام، به‌ویژه کشف گردش خون ریوی توسط ابن‎‌نفیس، چه نقشی اساسی در شکل‌گیری پزشکی نوین داشته است.